ادبیات و هنر

درآمدی بر ادوار شعر بختیاری

زبان های ایرانی از مجموعه زبانهای هند و اروپایی محسوب شده که زبان شناسان آنها را به چند شاخه مادی، پارسی باستان، و… تقسیم بندی نموده اند. در فرهنگ معین آمده است یکی از زیر شاخه های زبان پارسی باستان، فارسی میانه یا پهلوی است که زبان رسمی دوره ساسانیان بود۱. استاد همایی در این باره می نویسد: «زبان پهلوی زبانی است که باید آن را از لهجه های متوسط یا میانه ایران شمرد»۲ عباس اقبال آشتیانی نیز عنوان می دارد «زبان پهلوی اساسا ناشی از همان زبان فارسی باستان است۳» در این باره تقسیم بندی های متفاوت دیگری نیز صورت گرفته است که با یکدگر به نوعی مشابهت کلی دارند

زبان یا گویش بختیاری از گویش های رایج ایرانی است که، زبان شناسان آن را ذیل سرشاخه زبان پارسی قرار داده اند. بسیاری از محققان معتقدند، گویش بختیاری مشابهت فراوانی با زبان پارسی میانه دارد که در دوره ساسانیان رواج داشته است و برخی نیز آن را از مشتقات زبان پارسی باستان برشمرده یا با به طور کلی با زبان پارسی باستان یکی دانسته اند: «گویش بختیاری در حقیقت همان زبان پهلوی عهد ساسانیان است». برخی نیز از این گویش تحت عنوان زبان مستقل یاد می کنند. در مجموع با تمام ویژگی هایی که این گویش اصیل ایرانی در خود نهفته دارد، می توان آن را شاخه ای از زبان پارسی ایران باستان دانست. این گویش در طول قرن ها اصالت خود را از دست نداده و اختلاط و امتزاج کمتری با زبان ها و گویش های بیگانه داشته است. شاید اساسی ترین دلیل آن شیوه زندگی کوچ نشینی و ویژگی های جغرافیایی سرزمین بختیاری بود؛ که موجب گردید، در مقابل اقوام مهاجم مقاومت نموده و فرهنگ خود را از تغییرات اساسی و نیز از گزند تحولات خارجی و دگرگونی های سریع که سایر گویش ها به آن دچار شده اند، مصون دارد.

شعر بختیاری از آغاز تادوره مشروطه

در قرون گذشته، به دلیل مقتضیات زندگانی بختیاری ها، ادبیات سرزمین بختیاری بیشتر در قلمرو «ادبیات شفاهی و عامیانه» شکل گرفته است. بخش مهمی از سروده های گویشی بختیاری در حوزه ادبیات شفاهی، در قالب ترانه ها، افسانه ها، سوگواره ها و اشعار حماسی است که در اوزان عروضی شعر کلاسیک فارسی نمی گنجند. حوزه ادبیات شفاهی و عامیانه بختیاری بسیار وسیع، متنوع و با پیشینه تاریخی طولانی است .وجود واژگان فراوان پارسی باستان در این گونه ی شعر، از قدمت دیرینه آن حکایت دارد.

فرهنگ بختیاری در قالب این نوع ادبیات، بسیار غنی و سرشار از آثار و اشعار ناب است که ریشه در ادبیات ایران باستان دارد. اما به دلیل روحیه آزادی خواهی این قوم و مجبور بودن به جابجایی و زندگی در شرایط سخت و نیز در کشاکش جنگ ها و نبردها، و محرومیت های شدید، ادبیات مکتوب در قرون گذشته از بین رفته و یا اجباراً دیرتر شکل گرفته است. از این رو در می یابیم که اغلب آثار مکتوب در ادبیات بختیاری به تدریج از دوران صفویه به بعد ثبت شده است. در مورد دوره های قبل از آن برخی محققان معتقدند: «احتمال وجود شاعران دیگری هم در بختیاری بوده که خبر و اثرش به زمان ما نرسیده و به سبب تدوین نشدن آثار و یکجا نشین نبودن ایل بختیاری دست به دست شده و از بین رفته اند.»

البته در گستره وسیع تر از شاعران لر زبان متعددی در منابع نام برده شده است که در دوره های قبل از این، به «گویش لری» شعر سروده اند. در گستره قوم لر، از نخستین شاعران که به گویش لری شعر سرود، «بابا طاهر عریان» در قرن پنجم هجری است. و از قدیم ترین شاعران بختیاری «…میرزا حسن واهب [واهب مالمیری] است که در تذکره ها نامش ثبت شده و معاصر شاه عباس بوده و ماده تاریخ سر در مسجدشاه «شد درِ کعبه در صفاهان باز» که مطابق با سال ۱۰۴۵[هجری قمری] می شود از اشعار اوست»۸ البته در برخی منابع از شاعران «لر زبان» دیگری نام برده شده است که در دوره های قبل از این، به «گویش لری» شعر سروده اند. از افراد دیگر و از جمله آغازگران سرایش شعر به گویش بختیاری، «حسینقلی خان، ایلخانی بختیاری» (۱۲۳۷ ـ ۱۲۹۹هق) است. که معاصر با دوره قاجاریه (ناصرالدین شاه) بود.

موسیقی و رقص محلی

موسیقی و شعر در ایل بختیاری پیوند جاودانه ای با زندگی ایل یافته است. مقام های موسیقی ایل بختیاری به بیت معروف اند و تعداد آن ها حدود ۲۰ تا ۲۵ مقام است. هر طایفه و تیره نوازندگان ویژه ای دارد که به آن ها توشمال می گویند. تشمال ها دارای طایفه و محل زندگی جداگانه ای هستند و مخارج سالیانه خود را با شرکت در مراسم عروسی، عزاداری و جشن های دیگر به دست می آورند و به کار زراعت و دامداری نیز می پردازند. توشمال ها دختر غیر را به زنی نمی گیرند و به غیر هم زن نمی دهند. توشمال ها مردمی مغنی پیشه و شاعر مسلک اند که بیشتر وقت زندگی روزانه خود را صرف ساختن ابیات، لطیفه ها، ضرب المثل ها و مثل ها می کنند. آنان در به وجود آوردن آثار و ادبیات عامیانه سرزمین بختیاری سهم بسزایی دارند. آلات موسیقی بختیاری ها شامل ساز و دهل (تشمال)، سنج، نی، کرنا، طبل و سنتور است. در استان چهارمحال و بختیاری در مواقع برگزاری جشن ها و سرودها رقص های متنوعی اجرا می گردد که از معروف ترین آن ها رقص عروسی، رقص دستمال، رقص آرام، و رقص مجسمه است. شیوه اجرای برخی رقص های محلی به این صورت است که در مراسم عروسی زن و مرد به طور گروهی با هم می رقصند و با این که قید و بند حجاب کاملا در این منطقه وجود دارد، با این وصف در مراسم شادمانی شرکت در رقص های مرسوم است.